Pa en die oupas

Vandag, op 'n  rype ouderdom waar ek self 'n oupa kon wees, verstaan ek my pa se dilemma - miskien beter as wat hy dit self verstaan het, of bereid was om te erken.

Oupa De Wet, teenoor oupa De Klerk. Pa was in die bevoorregte posisie dat hy beide sy oupas intiem - en vir 'n lang tydperk - geken het. Volgens tradisie is Pa in 1927 (sy geboortejaar) na sy oupa Christiaan Rudolph de Wet, vernoem. In sy vele vertellinge van sy kinderjare, het Pa egter selde by sy oupa Krisjan uitgekom. Noudat ek mooi daaroor dink, was dit heel opvallend dat sy oupa Jacob de Klerk, Pa se herinneringe oorheers het.

Waar is die kinkel dan?

Miskien moet ek net 'n bietjie meer oor die agtergrond uitbrei. Oupa Kootjie de Wet (dis nou Pa se pa) is op 'n plaas by Bloukop, anderkant Morgenzon, in 1889 gebore. Grootoupa Krisjan het blykbaar maar 'n sukkelbestaan gevoer, hom later op 'n plaas tussen Bethal en Standerton gevestig. Daar het hy geboer tot ouderdom en verswakte gesondheid hom gedwing het om te verkoop en 'n dorpshuisie op Bethalstasie te betrek, waar hy dan ook in 1948 oorlede is. Geld was maar skaars, die familie moes help om siel en liggaam aanmekaar te hou en sy een dogter (Magriet, ons het haar as tant Taat geken) moes grootoupa en -ouma tot hulle dood versorg.

Oupagrootjie Jacob was weer van 'n welgestelde familie. Nie soseer mense met baie ponde in die bank nie, maar die De Klerks was talryk en het 'n onderlinge familieband gehad wat hulle vir mekaar laat sorg het - niemand sou swaargekry het nie.

 Die oorspronklike familieplaas, Eerstegeluk, was enorm en is later tussen die kinders onderverdeel. So het grootoupa Jacob dan omring deur kinders op buurplase, sy dae geslyt. Hy was die patriarg, die een wie se perd die valktes geken het en wie se dryfkrag horisonne ontgin het.

 Pa se stories oor sy oupa Jacob, was legio - hy kon vir ure vertel hoe oupa Jacob in die wintermaande gaan jag het, daar waar Pretoriuskop vandag is. Daarna is die velle en horings op die Johannesburg-markte verkoop, en met die terugtog Bethal toe, is daar by Kriel vertoef, want steenkool is sommer daar uit die spruite se walle gegrawe en teruggebring plaas toe. Per geleentheid, het sy oupa De Klerk dan vir Pa (hy was toe maar so ses of sewe) saamgevat Laeveld toe. Pa het dikwels  vertel hoe hulle by oom Krisjan op Hermansburg, buite Nelspruit, oorgebly het - maar dis nou weer 'n ander storie.

Sien, die ding staan so: die De Wets was maar altyd Louis Botha- en Malan-mense, terwyl die De Klerks sekerlik die mees stoere Sappe was wat Bethal ooit geken het. Generaal Jan Smuts was 'n persoonlike vriend van oom Hendrik de Klerk, grootoupa se broer wat na Hendrina se kant toe, op sy erfdeel geboer het.

Pa was twaalf  toe die Tweede Oorlog uitgebreek het. Sy oupa De Wet se vertellinge oor die Boere-oorlog en hoe daar onder die Kakies gely is, het Pa 'n wrewel in al wat Engelsman gegee - eintlik meer 'n onverbloemde renons wat aan haat gegrens het. Oupa Krisjan het vertel hoe lede van die inheemse volke wat saam met die Engelse getrek het, eenkeer vir grootouma Annie aangerand en met 'n geweerkolf platgeslaan het. Dit, en ander verhale, het Pa se bloed laat kook en toe die oorlog tussen Duitsland en Engeland op sy felste was, was Pa 'n vurige Hitler-ondersteuner, bloot net om standpunt teen die Engelse in te neem.

Toe Smuts opdrag gee dat die Boere moet aanmeld om vir Engeland te gaan veg, het die verset in Pa in openlike rebellie ontaard - sekerlik ook omdat hy 'n matelose bewondering vir sy oupa se neef, generaal De Wet, gehad het. Pa het as 16-jarige nie 'n oomblik gehuiwer om in die geheim hom by die destydse Ossewa Brandwag te skaar nie. Hy was 'n verkenner, een van die wat in die nag per perd boodskappe afgelewer het.

Oupa Kootjie was aanvanklik 'n bywoner, het vir 'n ryk skaapboer (ene Uys) tussen Bethal en Ermelo geboer. Later het hy probeer om 'n eie grondjie naby Trichardt (Weltevrede) te bekom, maar dit het maar broekskeur gegaan. Toe erf Ouma haar deel van Eerstegeluk by grootoupa Jacob. Twee honderd morg, alles ploegbare saaigrond, met goeie water en genoeg weiding. Na vele rusies (volgens Pa), kon Oupa nie meer die gekerm verduur nie en is hulle toe sak en pak Eerstegluk toe - moes Oupa hom op De Klerk-grond, op Sap-grond, gaan vestig! Ouma was glo in haar sewende hemel, want sy was 'n familiemens wat na aan haar mense wou wees.

Begin jy nou verstaan ? Aan die eenkant was sy oupa Jacob, Pa se held en die een vir wie hy as seuntjie die grootste bewondering gehad het, maar aan die anderkant was die spul De Klerks die Sappe, die Engels-gesindes wat 'oom Jannie Smuts' aangehang het. Te midde van al die De Klerk-oorheersing en grootdoenerigheid en dominansie, het grootoupa Krisjan in sy aftreehuisie weggekwyn - in armoede en afsondering. Alles van die De Klerks was 'goed', en 'wonderlik' en 'soos 'n mens moet wees'.

 Pa het nie veel kontak met sy oupa Krisjan gehad nie, want hy is gedwing om 'n kwasi-De Klerk te wees. Dit was dalk die rede waarom Pa sy lewe lank vir sy plekkie onder die son geveg het, hipersensitief vir enige sweempie van kritiek was en met minagting van die De Klerks gepraat het. Ook waarom geld vir Pa so belangrik was, gedagtig aan sy De Wet-voorsate wat in die skaduwee van obskuriteit moes lewe, omdat die ryk De Klerks immer die kalklig gesteel het.

Van die eens spogplaas Eerstegeluk, het bitter min oorgebly. Sover my kennis strek, is daar nog net een agterkleinkind wat op sy erfdeel boer. In die ou begraafplaas agter die hoerskool op Bethal, is  talle  De Wets versamel. Die paar dennebome waardeur die briesie rustig suis, en die weemoedige gekoer van tortelduiwe, omring marmergrafstene met bekende name, ook dié van Christiaan Rudolph de Wet en sy vrou, Anna Magrieta, gebore Krieg.

 Gootoupa Jacob-hulle het hulle eie, private rusplek op die familieplaas, die deel van Eerstegeluk waar oom Hendrik gebly en Jan Smuts gekuier het ...

Pa sou sekerlik by sy ouers wou rus, maar dis die 21ste eeu en dis Suid-Afrika. Pa is veras. Enige alternatief sou aanvaarbaar gewees het - net nie 'n graf op De Klerk-grond nie!